فَالْمَبْنِىُّ لِلْفَاعِلِ مِنْهُ مَا كَانَ أَوَّلُهُ مَفْتُوحًا أَوْ كَانَ أَوَّلُ مُتَحَرِّكٍ مِنْهُ مَفْتُوحًا، نَحْوُ؛ إِجْتَمَعَ. فَإِنَّ أَوَّلَ مُتَحَرِّكٍ مِنْ إِفْتَعَلَ هُوَ التَّاءُ. مِثَالُهُ؛ نَصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا إِلَى آخِرِهِ… وَ قِسْ عَلَى هَذَا فَعْلَلَ وَ تَفَعْلَلَ وَ افْتَعَلَ وَ انْفَعَلَ وَ افْعَلَّ وَ اسْتَفْعَلَ وَ افْعَالَّ وَ افْعَلَلَّ وَ افْعَوْعَلَ وَ افْعَنْلَلَ وَ افْعَنْلَى وَ افْعَوَّلَ. وَ لاَ تُعْتَبِرُ حَرَكَاتُ الأَلِفَاتِ فِي الْأَوَائِلِ. فَإِنَّهَا زَائِدَةٌ تَثْبُتُ فِي الْإِبْتِدَاءِ وَ تَسْقُطُ فِي الدَّرْجِ.
فَالْمَبْنِىُّ mebni olan mazi fiile gelince; لِلْفَاعِلِ fail için. Yani hades, kendisi ile bilinen (kaim olan) zatı bildirmek için bina edilen fiil. Yani faili belli etmek için yapılan malum bir mazi fiilden söz ediyoruz. O fiil-i mazi de haliyle mebni (mâlum) olmalıdır ki faili meçhul olmasın, faili mâlum olsun. Peki hadesi kendisi ile bilinen (kaim olan) zatı bildirmek için bina edilen fiil nerden bina edilir? مِنْهُ ondan, yani mazi fiilden bina edilir, مَا o mazi fiili ki; كَانَ أًوَّلُهُ o mazi fiilin evveli oldu, ne oldu? مَفْتُوحًا meftuh, yani fethalı oldu. Misal; نَصَرَ gibi. أَوْ veya, كَانَ أَوَّلُ o mazi fiilin evveli olur, ne olur? مُتَحَرِّكٍ harekeli olur, مِنْهُ ondan, o fiili maziden, مَفْتُوحًا meftuh, yani fethalı. Misal; إِجْتَمَعَ gibi. فَإِنَّ çünkü, أَوَّلَ مُتَحَرِّكٍ ilk harekeli harf, مِنْ إِفْتَعَلَ ifte’âle babından ilk harekeli harf, هُوَ التَّاءُ ta (تاء) harfidir. Hemze geçiş anında düşmüş, fa harfi ise sakindir. مِثَالُهُ onun (mâlum mazi fiilin) misali; نصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا ila ahirihi (onun (bu çekimlerin) sonuna kadar). وَ ve, قِسْ kıyas et! Yani uydur, benzet..عَلَى هَذَا şu zikredilen نصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا ila ahirihi.. sigalarının üzerine kıyas et, neyi kıyas edeceğiz? فَعْلَلَ fe’lele babından gelen kelimeleri, وَ تَفَعْلَلَ ve tefe’lele babından gelen kelimeleri, وَ افْتَعَلَ ve ifte’âle babından gelen kelimeleri, وَ انْفَعَلَ ve infe’âle babından gelen kelimeleri, وَ افْعَلَّ ve if’âlle babından gelen kelimeleri, وَ اسْتَفْعَلَ ve istef’âle babından gelen kelimeleri, وَ افْعَالَّ ve if’âlle babından gelen kelimeleri, وَ افْعَلَلَّ ve if’âlelle babından gelen kelimeleri,وَ افْعَوْعَلَ ve if’âv’âle babından gelen kelimeleri, وَ افْعَنْلَلَ ve if’ânlele babından gelen kelimleri, وَ افْعَنْلَى ve if’ânlâ babından gelen kelimleri, وَ افْعَوَّلَ if’âvvele babından gelen kelimeleri نصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا ila ahirihi.. sigalarının üzerine kıyas et. وَ لاَ تُعْتَبِرُ itibar edilmez, حَرَكَاتُ الأَلِفَاتِ şu sayılan bablardaki eliflerin harekelerine, فِي الْأَوَائِلِ yani o babların başlarında bulunan eliflerin harekelerine itibar edilmez. فَإِنَّهَا çünkü o (onlar), yani elif (elifler); زَائِدَةٌ zaiddir, eklenmiştir; تَثْبُتُ o elifler sabit olur, فِي الْإِبْتِدَاءِ başlangıçta, yani kelimeye onunla başlanıldığında sabittir, harekesiyle okunur. وَ تَسْقُطُ ve o elifler düşer; فِي الدَّرْجِ geçiş anında ise düşer, harekesi yazılmaz ve okunmaz.
Metnin Toplu Manası: Fiil-i mazi’den, fail için, yani hadesi kendisi ile kaim olan zatı belirlemek için bina edilen fiildir. Fiil-i mazinin ilk harfi fethalıdır. Misal; نَصَرَ gibi. Yada o fiili maziden ilk harekeli olan harf, meftuh olan ta harfidir. Misal; إِجْتَمَعَ gibi. İfte’âle babından gelen bu ta (تاء) harfi meftuhtur. Mâlum fiilin misali; نَصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا إِلَى آخِرِهِ gibidir. Şu zikredilecek olan babları da, bu نَصَرَ نَصْرًا نَصَرُوا إِلَى آخِرِهِ sigalarına kıyas et, uydur. O bablar ise; فَعْلَلَ ve تَفَعْلَلَ ve افْتَعَلَ ve انْفَعَلَ ve افْعَلَّ ve اسْتَفْعَلَ ve افْعَالَّ ve افْعَلَلَّ ve افْعَوْعَلَ ve افْعَنْلَلَ ve افْعَنْلَى ve افْعَوَّلَ bablarıdır. Bahsedilen bu babların evvellerindeki eliflerin harekelerine itibar edilmez. Bu elifler, kelimeye onlarla başlanınca sabit olurlar ve geçiş anında ise düşerler.
Babların mazi mâlum çekimleri; فَعْلَلَ babı; دَحْرَجَ دَحْرَجَا دَحْرَجُوا ve تَفَعْلَلَ babı; تَدَحْرَجَ تَدَحْرَجَا تَدَحْرَجُوا ve افْتَعَلَ babı; إِجْتَمَعَ إِجْتَمَعَا إِجْتَمَعُوا ve انْفَعَلَ babı; إِنْكَسَرَ إِنْكَسَرَا إِنْكَسَرُوا ve افْعَلَّ babı; إِحْمَرَّ إِحْمَرَّا إِحْمَرُّوا ve اسْتَفْعَلَ babı; إِسْتَخْرَجَ إِسْتَخْرَجَا إِسْتَخْرَجُوا ve افْعَالَّ babı; إِحْمَارَّ إِحْمَارَّا إِحْمَارُّوا ve افْعَلَلَّ babı; إِقْشَعَرَّ إِقْشَعَرَّا إِقْشَعَرُّوا ve افْعَوْعَلَ babı; إِعْشَوْشَبَ إِعْشَوْشَبَا إِعْشَوْشِبُوا ve افْعَنْلَلَ babı; إِقْعَنْسَسَ إِقْعَنْسَسَا إِقْعَنْسَسُوا ve افْعَوَّلَ babı; إِجْلَوَّذَ إِجْلَوَّذَا إِجْلَوَّذُوا ve ila ahirihim.. Bu misallerin hepsini mazi fiildeki tabloya koyarak mazi çekimlerini elde edebilirsiniz. İzzi derslerindeki mazi fiil dersimizde mazi mâlum 14 zamirle نَصَرَ fiili çekilmiştir. Sizler kıyasınızı yapabilirsiniz. Yukardaki örneklerin tamamı fiil-i mazi, bina-i mâlum müfred / tesniye / cemi müzekker gaib içindir. Tabloya göre, fiil-i mazi, bina-i mâlum müfred / tesniye / cemi müennes gaibe, fiil-i mazi, bina-i mâlum müfred / tesniye / cemi müzekker muhatab, fiil-i mazi, bina-i mâlum müfred / tesniye / cemi müennes muhataba, fiil-i mazi, bina-i mâlum nefs-i mütekellim vahde ve nefs-i mütekellim meâl gayr sigalarına göre çekimleri yapınız.